Cmentarz Bernardyński

Cmentarz Bernardyński założony został w 1810 r. na stromym brzegu Wilenki wśród wzgórz, dolin i pagórków na Zarzeczu. Jeden z najstarszych cmentarzy Wilna, na którym spoczywają przede wszystkim Polacy, stąd nazywany „Wielką księgą historii i kultury polskiej”. Wieczny odpoczynek znaleźli tu m.in. wybitny polski krytyk literacki L. Borowski, prawnik M. Dziewicki, filantropka T. Iwicka, przyrodnik S. B. Jundziłł, malarz K. Rusiecki, prof. chirurgii J. K. Ziemacki. Na cmentarzu znajdują się również groby powstańców styczniowych. Spoczywa tam też wielu profesorów uniwersytetu, inżynierów, lekarzy, prawników, urzędników, ziemian, rzemieślników, wojskowych oraz osoby w różny sposób związane z Adamem Mickiewiczem. Jest tu grób siostry J. Piłsudskiego, groby członków AK, dziadka piosenkarki Maryli Rodowicz oraz wuja znanego polskiego aktora Igora Śmiałowskiego. W pierwszej połowie XIX w. cmentarz Bernardyński ze swoją zabudową klasycystyczną był równie znaczący, jak i cmentarz na Rossie, którego znaczenie wzrosło dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy zaczęto na nim chować najwybitniejszych i najzamożniejszych przedstawicieli społeczeństwa.

W 1861 r. na cmentarz wyznaczono nowy teren, jednak mający na tych terenach nieruchomości mieszczanie zaskarżyli decyzję w Senacie Rządzącym Rosji. Decyzją Senatu dodatkowa parcela miała być zabrana, zaś cmentarz, kiedy zostanie zapełniony, zamknięty, a nowy założony w innym miejscu. Po raz pierwszy cmentarz był realnie zagrożony. Powołano grupę 21 parafian, która wystosowała do cara prośbę, aby zezwolił na ponowne rozpatrzenie sprawy i rozstrzygnięcie jej na zgromadzeniu ogólnym Senatu. Rozporządzenie zostało odwołane, a nowy termin pod cmentarz został uprawomocniony.

Proces upadku cmentarza rozpoczął się pod koniec XIX w., gdy wielka powódź zniszczyła wiele kolumbariów i pomników. W XX w. zniszczone nagrobki zamieniono na nowe. Druga Wojna Światowa przyniosła całkowite zniszczenie podnóża cmentarza, zaś po roku 1960, kiedy nastąpiło zamknięcie kaplicy, proces upadku cmentarza jeszcze przyspieszył. W okresie władzy sowieckiej część katakumb została specjalnie zniszczona, w latach 80. w ciągu jednej nocy zniszczono ponad 20 pomników. W nowej części cmentarza zachowało się tylko 20-30 proc. nagrobków.

Jednocześnie w latach 70. XX w. rozpoczęło się ratowanie cmentarza. Zwrócono na to uwagę w prasie litewskiej. Rozpoczęto prace badawcze i planowanie terenu. Została przygotowana dokumentacja przez Instytut Restauracji Zabytków. W 1989 r. przeprowadzono częściową inwentaryzację cmentarza i przygotowano projekt jego uporządkowania. W latach 90. niektóre elementy cmentarza były restaurowane przez litewski Instytut Restauracji Zabytków (brama, fragment kolumbarium, dach kaplicy) pod kierownictwem architekt Giedrė Miknevičienė. W 2005 r. Rada Ochronny Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Fundacja Wspierania Współpracy Litewsko – Polskiej im. Adama Mickiewicza (przewodnicząca Zarządu Gražina Dremaitė) zawarły porozumienie, na mocy którego rozpoczęto realizację programu konserwacji i renowacji nekropolii. Odrestaurowano ponad 80 pomników, wzmocniona została skarpa, likwidując zagrożenie jej zawalenia się.