Kwatera wojenna na cmentarzu Nowa Rossa

Pochowano tu żołnierzy polskich i litewskich – ofiary walk 1920 r. Były tam również groby pierwszych polskich żołnierzy, które w krótkim czasie uległy zniszczeniu i zapomnieniu. Żołnierze ci walczyli w Samoobronie Wileńskiej w końcu grudnia 1918 r. i w styczniu 1919 r. W kwaterze na Nowej Rossie spoczywa 40 żołnierzy polskich (17 z nich – nieznanych), zginęli lub zmarli w latach 1919 – 1922, z nich 8 żołnierzy samoobrony generała Władysława Wejtko, którzy zginęli w 1919 r. w walkach z Armią Czerwoną o Wilno oraz 32 żołnierzy oddziałów generała Lucjana Żeligowskiego, polegli w latach 1920-1922. Wg. E. Małachowicza, gdy po I Wojnie Światowej, w końcu grudnia 1919 r. rozpoczęła się ewakuacja wojsk niemieckich, a wraz z nimi władz popieranej przez nich litewskiej Taryby, przeciwko zbliżającym się wojskom bolszewickim wystąpiła Samoobrona Kresów, złożona z miejscowego społeczeństwa i resztek byłych formacji wschodnich na obszarze Białorusi. Jakkolwiek nie było realnych szans obronienia miasta, to jednak akcja Samoobrony spełniła swą rolę, zwracając uwagę odradzającego się państwa polskiego na Ziemię Wileńską i dążenia jej ludności. Ofiary poniesione w tych walkach były znaczne, zwłaszcza wśród młodzieży manifestującej patriotyzm i chęć  walki. Część poległych w 1919 r. została pochowana  w narożu cmentarza na Nowej Rossie, gdzie później pojawiły się też groby żołnierzy polskich i litewskich z bojów 1920 r. Cmentarzyk ten został około 1926 r. przebudowany; nadano mu trwałe formy architektoniczne wykonane z betonu¹. Wykonano wtedy betonowe płyty  – stele grobów 40 żołnierzy polskich i 22 litewskich. Spośród zachowanych do dziś grobów tego cmentarzyka znajdują się też groby Samoobrony Wileńskiej. Na kwaterze wzniesiono pomnik – kolumnę z napisem: „Wilno swoim wybawcom” i rzeźbą orła na szczycie. Została ona zniszczona wkrótce po 1945 r. Kwatera zachowała się do dziś. Była wielokrotnie odnawiana.

Kwatera znajduje się w narożniku cmentarza. Z jednej strony ogrodzona jest otynkowanym murem przykrytym dachówką, z drugiej – prostym, metalowym płotem, w którym znajduje się furtka cmentarna. Centralnie zakomponowana masywna, betonowa kolumna otoczona jest rzędami mogił. Kolumna osadzona jest na wysokiej, prostej betonowej podstawie. Dolną jej część stanowi granitowa płyta składająca się z 4 elementów oraz profilowany ćwierćwałek. Trzon kolumny ozdobiony jest wypukłymi włóczniami. Nad ich grotami znajduje się napis, również wypukły. Pierwotnie kolumna zwieńczona była rzeźbą orła. Po lewej stronie 3 rzędy mogił (39 nagrobków oraz 1 nagrobek po prawej stronie wejścia na cmentarz). Spoczywają tu polscy żołnierze. Po prawej stronie 2 rzędy mogił żołnierzy litewskich. Teren wokół kolumny i nagrobków wyłożony jest kostką ceramiczną.

W 1990 r. groby powoli remontowano społecznie, pracując w soboty. W 1991 r. nastąpiło uporządkowanie cmentarzyka. W 1992 r. zdarzały się wypadki wandalizmu zarówno wśród grobów litewskich jak i polskich żołnierzy.

Wymiana starych żołnierskich nagrobków na identyczne kopie oraz gruntowna renowacja oryginalnej kolumny z inskrypcją Wilno swoim wybawcom, która stanowi centralny element polskiej kwatery wojennej –– to efekt prac przeprowadzonych na cmentarzu Nowa Rossa w Wilnie przez Fundację Wolność i Demokracja w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
W 2019 r. Fundacja Wolność i Demokracja sfinalizowała prace rewitalizacyjne na polskiej kwaterze wojskowej z lat 1919-20, która znajduje się na cmentarzu na Nowej Rossie. Zrewitalizowano 40 nagrobków, odnowiono też znajdującą się tam kolumnę. W toku remontu doszło do kolizji drogowej, gdy samochód wjechał w ogrodzenie cmentarza na Rossie i stratował kilka nagrobków polskich żołnierzy. Prace naprawcze zrealizowane zostały za koszt samorządu m. Wilna, który ma odzyskać koszty od sprawcy. Prace w grudniu 2019 r. zostały protokolarnie przyjęte przez ASMW oraz Departament Dziedzictwa Kulturowego przy MK RL.

1. Cmentarz na Rossie od świtu do zmierzchu, ROPWiM, s. 19