Kwatera żołnierzy polskich na cmentarzu wojennym na Zakrecie w Wilnie

Brak komentarzy

()
,
Wilno, park na Zakrecie (park Vingis)

Według danych encyklopedycznych cmentarz w Zakrecie założony został w 1915 r. w czasie okupacji niemieckiej. Przy bramie po prawej stronie była kwatera żołnierzy polskich pochowanych w l. 1919-1920. W 1949 r. cmentarz został całkowicie zburzony, groby zrównano z ziemią – najpierw niemieckie, potem inne. Krzyże i pomniki wrzucono do pobliskiego stawu. Cmentarz został zamieniony na park. Na jego terenie ulokowano … wesołe miasteczko. W 2001 r. cmentarz nakładem Ambasady austriackiej i niemieckiej został odbudowany. Teren podzielono na kwatery: Niemcy, Rosjanie, Austriacy, Węgrzy, Turcy, Polacy, Tatarzy, Karaimi. Jedynie w kwaterze polskiej nie ma napisu w języku polskim. W pozostałych są kamienie z tekstami w językach ojczystych. W roku 2007 Radio Znad Wilii oraz ś. p. J. Surwiło powzięło próby ustanowienia tablicy pamiątkowej w j. polskim.
Opis: teren podzielony na kwatery. W sumie jest ich 25. Szare skromne nagrobki, potężne stele z wyrytymi nazwiskami wszystkich poległych i zmarłych żołnierzy niemieckich z II wojny. Duży granitowy krzyż w miejscu pomnika z 1917 r., który ma być odbudowany.

 

Cmentarz wojenny na Zakrecie był założony w 1915 r. na terenie parku leśnego Zakret, przy ul. Zakretowej (teraz – M.K.Čiurlionio). Według danych historycznych, wcześniej w tym miejscu byli grzebani zmarli w czasie dżumy mieszkańcy Wilna i okolic. Później, ok. 1800 r., obok drogi (teraz na terenie cmentarza) generał gubernator Wilna N. Repnin wybudował kaplicę na upamiętnienie swojej zmarłej małżonki. Obok kaplicy w 1812 roku byli grzebani polegli żołnierze, w tym słynny pułkownik Rosyjskiej armii – Paweł Bibikow[1]. Żołnierzy niemieckich rozpoczęto grzebać na tym cmentarzu od października 1915 r. Wtedy to cmentarz wojenny założyli tu przebywający w Wilnie władze 10 Armii Cesarstwa Niemiec. Do końca wojny światowej cmentarzem opiekowała się Wileńska 28 komendantura. W tym okresie, w 1917 roku, były postawione 4 pomniki, przede wszystkim ofiarom Wojny światowej w postaci śpiącego lwa, a także żołnierzom Niemiec, Austro-Węgier i Rosji[2],[3]. Już po zakończeniu Wojny światowej, tu byli grzebani w walce o niepodległość i w wojnie Polsko-bolszewickiej polegli żołnierze Wojska Polskiego. Wiele źródeł szczególną uwagę zwracają na pogrzebanych żołnierzy pochodzenia tureckiego – ich grobom przeznaczona została nieduża XXII (niem. – 24) kwatera (8 grobów).

W dziale rękopisów Centralnej Biblioteki Akademii Nauk Republiki Litewskiej (dalej – MA CB RS) jest przechowywany plan tego cmentarza sporządzony w roku 1926 r.[4].

Na tym planie możemy zobaczyć strukturę cmentarza – 27 kwater wojskowych, z których jedna nie posiada numeracji. Numeracja wszystkich kwater jest podwójna. Tak się stało z tego powodu, że w czasie, gdy zwiększała się ilość pogrzebanych, władze niemieckie stosowały własną numerację, w późniejszym okresie władze polskie, po uporządkowaniu kwater i grobów w 1924-1927 r., zdecydowały numerować inaczej. Problem numeracji podwójnej jest aktualny przy odczytywaniu protokołów ekshumacyjnych, gdzie czasem stosuje się numerację niemiecką, czasem zaś – polską. W teczce, obok powyżej wskazanego planu cmentarza, jest załączony spis żołnierzy niemieckich i polskich. Niestety, nie potwierdziła się teoria, że to właśnie wykaz poległych, pogrzebanych na cmentarzu na Zakrecie[5]. Sprawdzenie według nazwisk i dat wskazuję, że jest to ewidencja Garnizonowego cmentarzu wojennego w Białymstoku na ul. Zwierzynieckiej[6].

W 1924 r. po raz pierwszy w korespondencji Referatu grobownictwa wojennego było podjęto pytanie o opiece nad tym cmentarzem. W dniu 17 czerwca 1924 r. Referat grobownictwa wojennego zwrócił się do władz Uniwersytetu Stefana Batorego z prośbą o tymczasowe objęcie opieką cmentarzu wojennego na Zakrecie do momentu, aż władze wojewódzkie zdecydują o dalszych losach i działaniach dotyczących tego cmentarza[7]. Trzeba zaznaczyć, że taka prośba wtedy była naturalną rzeczą. Jeśli cmentarzem garnizonowym na Antokolu opiekowali się jednostki wojskowe, to innymi cmentarzami mieli się opiekować władze miasta, powiatu lub województwa, które to w powojennych czasach nie zawsze mogli przeznaczyć odpowiednie środki i w czas zareagować na potrzeby. Jednym z tymczasowych rozwiązań były właśnie próby zwracania się o pomoc do innych organizacji i duchowieństwa. Od roku 1926 opiekę na cmentarzem wojennym na Zakrecie przejął ostatecznie Referat grobownictwa Urzędu woj. wileńskiego.

W 1924 r. w sprawie cmentarza wojennego na Zakrecie odbyła się korespondencja między ówczesnymi władzami Niemiеc i urzędami Polski. Z tej korespondencji wynika, że właśnie w tym roku rozpoczęto pierwotną inwentaryzację grobów oraz, mając na uwadze prośby i uwagi niemieckiej strony, planowanie remontów i renowacji[8]. Ewidencja grobów była wykonywana także według wykazów, otrzymywanych od władz niemieckich. Jedyna kwatera, w której nie udało się identyfikować dane grobów z powodu braków danych w urzędach niemieckich i polskich, była kwatera pod numerem XXIX (nieoznaczona, na zachód pomnika znajdującego się w alei centralnej). Szczególnie ciekawa jest sytuacja żołnierzy rosyjskich, poległych  w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Wiemy, że w 1924 roku na grobach żołnierzy bolszewickich było zaznaczone, że są bolszewikami (w wykazach zawsze oznaczani byli oddzielnie literą „B”), na krzyżach nagrobnych zamieszczony był napis „krasnoarmiejec“[9]. Urząd woj. wileńskiego już w dniu 9 kwietnia 1927 r. informuje, że wszystkie pracy dotyczące oznakowania i porządkowania grobów, według uwag i próśb władz niemieckich, ukończono do końca 1926 roku. Później już tylko były wykonywane renowacje i zamiana starych drewnianych krzyży na betonowe nagrobki[10].

Oprócz Niemiec, swoją troskę o groby poległych żołnierzy w dwudziestoleciu międzywojennym wykazywały także Węgry. Zachowało się wiele dokumentów korespondencji między urzędami Polski i Węgier[11]. Czasem nawet, w tej korespondencji, odpowiedzi ze strony Polskiej były podawane w języku węgierskim[12].

Przy opisach wykonanych prac remontowych na cmentarzu wojennym na Zakrecie[13], są wskazane liczby, określające ilość grobów i pogrzebanych w nich poległych i zmarłych żołnierzy: grobów – 2361, grobów masowych – 63; pogrzebanych w nich – wszystkich – 2520, z nich: żołnierzy Niemieckiego wojska – 1408, żołnierze Rosyjskiego wojska – 890, bolszewików – 111, żołnierzy wojska Austro-Węgier – 48, żołnierzy Wojska Polskiego – 53, żołnierzy innych wojsk/państw (pochodzenia tureckiego) – 8. Liczby te mogły nieznacznie się zmieniać do końca 1939 r. z powodu prowadzonych prac badawczych i ekshumacyjnych. Po 1930 roku sprowadzano na ten cmentarz, w celu ponownego pochówku, zwłoki żołnierzy z innych miejscowości, z małych cmentarzy albo pojedynczych przydrożnych mogił.

Ponowne pochówki poległych żołnierzy na tym cmentarzu znowu rozpoczęli się wraz z początkiem II wojny światowej. W zachodniej części cmentarza w czasie wojny (od 1941 do 1944 r.) pogrzebano 900 żołnierzy niemieckich, 12 żołnierzy hiszpańskich, 7 żołnierzy węgierskich, pomocnicy niemieccy (Hiwi): 94 Rosjan, 2 Polaków, 3 Rosjan wyznania mahometańskiego, 4 Litwinów (wykaz z dnia 11 stycznia 1944 r.)[14].

Po zakończeniu II wojny światowej władze radzieckie miały całkiem inne plany, dotyczące terenu cmentarza na Zakrecie, dlatego samego cmentarza zachowywać nie planowano. Dnia 15 sierpnia 1947 r. dział gospodarczy komitetu wykonawczego miasta Wilno dostaje polecenie, by w najszybszym tempie przeniesiono zwłoki poległych i zmarłych żołnierzy Armii Czerwonej z cmentarza na Zakrecie do kwatery wojskowej żołnierzy radzieckich na cmentarzu Antokolskim[15]. W 1948 r. cmentarz wojenny na Zakrecie był całkowicie zniszczony, a w latach 50-tych urządzono w tym miejscu wesołe miasteczko dla dzieci.

 

Kwatera żołnierzy Wojska Polskiego

 

            W końcu I wojny światowej, Wilno i okolice stały się polem walki o niepodległość młodych, odradzających się w tym regionie państw – Polski i Litwy. Później w tym miejscu także odbyły się działania wojenne podczas wojny Polsko-bolszewickiej 1919-1921 r. I znów miejscem pochówku poległych stały się cmentarze na terenie Wilna, w tym także cmentarz wojenny na Zakrecie, który miał nazwę „Niemiecki cmentarz wojenny”. Do 1926 r. uformowała się nieduża kwatera (później oznaczona numerem XXVI, numeru niemieckiego nie było), z 14 grobów, lokalizowanych wzdłuż południowej ściany, niedaleko głównego wejścia (Załącznik nr 11). W protokole inspekcyjnym cmentarzy wojennych z dnia 12 listopada 1926 r. jest wykaz i opis stanu wszystkich cmentarzy wojennych na terenie woj. wileńskiego[16]. Oddzielnie wspomniano o cmentarzu wojennym na Zakrecie po inspekcji w dniu 9 listopada 1926 r., gdy ustalono, że jest tu 2276 grobów i 2379 zwłok z czasów I wojny światowej oraz 14 grobów i 14 zwłok z czasów wojny Polsko-bolszewickiej. Wskazane 14 grobów są właśnie pierwszymi grobami poległych żołnierzy Wojska Polskiego na cmentarzu wojennym na Zakrecie w Wilnie. W 1927 r. na tych grobach było ułożono 14 betonowych nagrobków wielkości 53×44 cm[17].

            Od grudnia roku 1930 r. zdecydowano z mniejszych cmentarzy powiatowych, przeznaczonych do zamknięcia albo z pojedynczych grobów przydrożnych ekshumować zwłoki poległych żołnierzy Wojska Polskiego i ponownie pochować na cmentarzu na Zakrecie. W tym celu najpierw była sporządkowana kwatera żołnierzy Wojska Polskiego. Pierwsi pochowani tu 14 żołnierze byli ekshumowani i ponownie pogrzebani w południowej części II-iej kwatery, przy wejściu centralnym i centralnej alei. Po tej reorganizacji żołnierze polscy byli grzebani już w nowej kwaterze. W dniu 12 grudnia 1930 r. obok pierwszych 14 żołnierzy, zostali pochowani 5 poległych, ekshumowanych i przeniesionych z innych cmentarzy Wileńszczyzny.[18] Po tych ponownych pochówkach ta część II kwatery była oddzielona od wspólnego terenu cmentarza i dla niej znowu był przydzielony numer XXVI. Wraz ze wszystkimi zmianami były zmienione i nagrobki dla żołnierzy polskich. Według danych z archiwum, od dnia 25 czerwca 1931 r. w kwaterze żołnierzy Wojska Polskiego byli ustawiane betonowe krzyże (wysokość 1.20 m) i krawężniki grobów, takie same, jak na cmentarzu wojennym na Antokolu[19].

Kwatera żołnierzy Wojska Polskiego XXVI była splanowana nieprawidłowej formy, orientowana na wschód. Południową granicę kwatery stanowią mur cmentarza i brama wejściowa[20]. Później podobnie uformowana północna granica kwatery, obstawiając obwód kwatery słupkami betonowymi (ogrodzenie) i, symetrycznie osi wschód-zachód, w północnej części kwatery sadząc drzewa i rośliny ozdobne. Groby żołnierzy byli usytuowane symetrycznie istniejącego w kwaterze przejścia. Na początku przejścia, w zachodniej części, po każdej stronie przejścia, na betonowych postumentach ustawione pomniki z napisami nazwy kwatery i dedykacją poległym żołnierzom[21]. Po każdej stronie przejścia groby umieszczone w 4 rzędach (na północnej i południowej stroni). W miejscach bliżej wejścia do kwatery (zwężenie między murem i symetrycznie umieszczonymi drzewami i ogrodzeniem kwatery) ilość rzędów grobów zmniejszało się do 2-3. Takim sposobem w kwaterze zaplanowane (według planu 1939 r.) było miejsce na maksymalnie 58 grobów.

W zbiorze 154 Archiwum Centralnym Republiki Litewskiej przechowywanych jest kilka teczek, dotyczących kwatery żołnierzy polskich na cmentarzu na Zakrecie w Wilnie. Jeśli zaś w powyżej wskazanych dokumentach byli wskazywane fakty istnienia kwatery, omawiany stan cmentarza i kwestie remontów, to w dalszych dokumentach znajdziemy wykazy pochowanych tu żołnierzy[22],[23] i protokoły ekshumacyjne[24],[25]. Według wykazu z 1932 roku można wnioskować, że pochówki w tej kwaterze już były zakończone, później były wykonywane tylko dodatkowe prace – kontynuując prace badawcze, ustalając przynależność państwową i dane osobowe zwłok, dnia 10 lipca 1934 r. nieznany żołnierz ekshumowany z innej kwatery tegoż cmentarza i ponownie pochowany w grobie nr 53 kwatery żołnierzy polskich (najprawdopodobniej ustalono, że należał do Wojska Polskiego)[26]. Ostateczna ewidencja tej kwatery jest taka: 53 groby, 54 pochowanych żołnierzy (2-óch nieznanych żołnierzy pochowanych w jednym grobie nr 27)[27]. W każdej z wymienionych teczek znajdziemy także plan kwatery z dokonywanymi zmianami. Także w 1931 r. rozpoczęto prace projektowe pomnika żołnierzom polskim[28].

W jednej z teczek, całkiem niedotyczącej cmentarzu na Zakrecie, znalezione ważne dokumenty datowane 1939 rokiem dotyczące pomnika żołnierzom Wojska Polskiego, który stanął w kwaterze polskiej na cmentarzu na Zakrecie.[29] W tych dokumentach są decyzje o budowie, projekt pomnika, wizualizacja i plan kwatery z zaznaczoną lokalizacją pomnika we wschodniej części przejścia.

Z tego też, najpóźniejszego dokumentu (datowany dniem 31 stycznia 1939 r.), możemy dowiedzieć się o ostatecznym wyglądzie kwatery poległych żołnierzy Wojska Polskiego na cmentarzu wojennym na Zakrecie w Wilnie w przeddzień II wojny światowej. I, najprawdopodobniej, to były ostatnie dokonane zmiany w wyglądzie tego cmentarza, przeznaczonego przede wszystkim dla upamiętnienia ofiar I wojny światowej. Po II wojnie światowej cmentarz i pamięć o nim były w jak najszybszym tempie zniszczone, a samo terytorium przeznaczone na cele rozrywkowe.

W tej chwili ani w kwaterze żołnierzy Wojska Polskiego, ani na pozostałym terenie cmentarza na Zakrecie nie ma ani jednego imiennego nagrobka lub memoriału z upamiętnieniem ofiar I wojny światowej.

WYKAZ POLEGŁYCH WG NUMERÓW GROBÓW:

  1. sierż. ALFRED GLABIS
  2. szer. DOBRACKI BOLESŁAW
  3. kpr. JUCKO JÓZEF
  4. szer. KALEJA LEON
  5. szer. PIRWEJNIS ALFONS
  6. szer. STROŃ STANISŁAW
  7. szer. SKONIECZNY IGNACY
  8. st. szer. GÓRALSKI WŁADYSŁAW
  9. plut. FRANKIEWICZ WOJCIECH
  10. st. szer. KORNIAK HENRYK
  11. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  12. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  13. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  14. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  15. szer. ADAMUS RUDOLF
  16. st. szer. ŁAPTAMICZ ANTONI
  17. szer. KOWALCZYK BRONISŁAW
  18. szer. CZAJKOWSKI JAN
  19. szer. WACHOWSKI ANTONI
  20. szer. KOWALEWSKI JAN
  21. ppor. KAWECKI HENRYK
  22. PASZEKIEWICZ
  23. szer. JONEK (JONK) KRYSTJAN
  24. por. SAWICKI JAN
  25. KOZIEŁ
  26. OFICER NIEZNANY
  27. szer. 2-CH ŻOŁNIERZY NIEZNANYCH
  28. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  29. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  30. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  31. szer. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  32. por. CHALECKI CEZARY
  33. szer. PAWŁOW ALEKSANDER
  34. plut. KRUSZEWSKI ZYGMUND
  35. plut. DRABE EDWARD
  36. szer. CICHOŃ BOLESŁAW
  37. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  38. sierż. SŁOWIK BŁAŻEJ WŁADYSŁAW
  39. pchor. JANASZ BRONISŁAW
  40. szer. ZIELIŃSKI STEFAN
  41. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  42. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  43. UŁAN NIEZNANY
  44. szer. WINNIK KONSTANTY
  45. szer. OLKOWSKI STANISŁAW
  46. szer. BONDZIUR FELIKS
  47. WOJSZNIS WIKTOR
  48. MIKOŁAJEW PIOTR
  49. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  50. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  51. szer. WACŁAWEK MIECZYSŁAW
  52. ŻOŁNIERZ NIEZNANY
  53. ŻOŁNIERZ NIEZNANY

[1] А. Виноградов, Путеводитель по городу Вильне и его окресностям, str. 116-117, 208-209.

[2] Zeitung der 10. Armee, Nr 434, 7 dezember 1917, str. 4, Einweihung des Lowen von Wilna.

[3] Der Beobachter, Beilage zur Armeezeitung der 10. Armee, Nr 101, 16 Februar 1918, str. 4.

[4] MA CB RS F.44 t. 873, Plan cmentarza ofiar I wojny światowej, 1926 r.

[5] R.Dičiuvienė, I ir II pasaulinių karų kareivių kapinės Vilniuje, Vingio parko teritorijoje. Istorinė apžvalga”, str. 4.

[6] http://www.stankiewicze.com/index.php?kat=29&sub=401

[7] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1523, Urząd woj. wileńskiego Referat grobownictwa wojennego. Korespondencja z Ministerstwem Robót Publicznych w sprawie ewidencji cmentarzy wojennych i in., 1924 r. str. 142-143.

[8] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1523, Urząd woj. wileńskiego Referat grobownictwa wojennego. Korespondencja z Ministerstwem Robót Publicznych w sprawie ewidencji cmentarzy wojennych i in., 1924 r., str. 151-153.

[9] Fonetyczny zapis słowa „красноармеец“ (ros.) – czerwonoarmista (pol.)

[10] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1538, Urząd woj. wileńskiego Referat grobownictwa wojennego. Zapytania w sprawie grobów wojennych, 1927 r., str. 70.

[11] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1545, Urząd woj. wileńskiego Referat grobownictwa wojennego. Korespondencja z Ministerstwem Robót Publicznych, 1929 r., str. 9-12.

[12] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1538, Urząd woj. wileńskiego Referat grobownictwa wojennego. Zapytania w sprawie grobów wojennych, 1927 r., str. 91-98.

[13] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1677, Urząd woj. wileńskiego. Spis wykonanych prac na cmentarzach woj. wileńskiego, str. 104-105.

[14] LCVA F.R614 jedn. 1 t. 749, Komisarz miasta Wilno. Korespondencja z urzędem ds. opieki nad grobami poległych (Volksbund), 1941-44 r., str. 72.

[15] LAA F. 983 jedn. 4 t. 58,Dział gospodarczy komitetu wykonawczego miasta Wilno. Korespondencja w sprawie przeniesienia zwłok żołnierzy Armii Radzieckiej, 1947 r., str. 5.

[16] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1532, Urząd woj. wileńskiego. Referat grobownictwa wojennego. Ogólne sprawy 1926 r., str. 161-162.

[17] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1548, Urząd woj. wileńskiego. Protokoły remontów cmentarzy 1927 r., str. 40.

[18] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1577, Protokoły ekshumacyjne Urzędu woj. wileńskiego, drugie półrocze 1930 r., str. 422-427.

[19] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1585, Urząd woj. wileńskiego. Protokoły remontów cmentarzy, 1931, str. 20-21.

[20] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1577, Protokoły ekshumacyjne Urzędu woj. wileńskiego, drugie półrocze 1930 r, str. 421.

[21] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1585, Urząd woj. wileńskiego. Protokoły remontów cmentarzy, 1931 r., str. 20.

[22] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1579, Urząd woj. wileńskiego, XXVI kwatera polsk. grob. wojen. na cment. na Zakrecie w Wilnie, 1931 r.

[23] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1588, Urząd woj. wileńskiego, XXVI kwatera polsk. grob. wojen. na cment. na Zakrecie w Wilnie, 1932 r.

[24] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1577, Protokoły ekshumacyjne Urzędu woj. wileńskiego, drugie półrocze 1930 r., str. 422-427.

[25] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1595, Urząd woj. wileńskiego. Protokoły ekshumacyjne żołnierzy przeniesionych na cmentarz wojenny na Zakrecie, 1932 r.

[26] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1588, Urząd woj. wileńskiego, XXVI kwatera polsk. grob. wojen. na cment. na Zakrecie w Wilnie, 1932 r., str. 8.

[27] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1588, Urząd woj. wileńskiego, Urząd woj. wileńskiego, XXVI kwatera polsk. grob. wojen. na cment. na Zakrecie w Wilnie, 1932 r., str. 4.

[28] LCVA F.154 jedn. 1 t. 1591, Urząd woj. wileńskiego, Ogólne sprawy, Kosztorysy remontów na cmentarzach wojennych, 1931-32, str. 112.

[29] LCVA F.51 jedn. 10 t. 697, Urząd woj. wileńskiego. Oddział komunikacyjno-budowlany. Kosztorysy oraz korespondecja w sprawie budowy pomników i znaków grobowych na groby poległych żołnierzy na Łotwie.