Pomnik i grób powstańców styczniowych w Dubiczach

4 maja, wg. in. źródeł 5 maja^[1], 1863 r. w okolicach jeziora Pielasa koło Dubicz stoczona została godzinna bitwa między liczącym ok. 120 ludzi, zaskoczonym oddziałem polskim a wielokroć silniejszymi wojskami rosyjskimi. Poległo 13 powstańców, w tym dowódca Ludwik Narbutt. Pochowano ich w pobliżu kościoła w Dubiczach. W wyniku zdrady Rosjanie dotarli do obozowiska powstańców. Doszło do bitwy, w której oddział został rozbity. Poległo kilkunastu powstańców, a 25 dostało się do niewoli. Pogrzeb poległych powstańców odbył się na cmentarzu przy kościele w Dubiczach w miesiąc po bitwie. W kilka miesięcy po pogrzebie kościół i mogiłę zrównano z ziemią, a władze carskie posadziły na tym miejscu brzozy.

L. Narbutt urodził się w Szawrach w powiecie lidzkim w rodzinie o bogatych tradycjach. Rodzina Narbutt wywodzi się od litewskiego, książęcego rodu Dowszprungów. Został siłą wcielony do armii carskiej, w której służył od 1851 do 1860. Najpierw był zwykłym szeregowcem, potem awansował na praporszczyka, a następnie na porucznika. Przez kilka lat uczestniczył w walkach na Kaukazie. W 1860 roku wystąpił z armii carskiej i wrócił do Ziemi Lidzkiej. Ożenił się z Anna Siedlikowska i zamieszkał w Sierbieniszkach. W 1862 roku jego brat Bolesław wciągnął go do działalności konspiracyjnej. Pod koniec 1862 roku został mianowany przez Komitet Prowincjonalny w Wilnie naczelnikiem wojskowym powiatu lidzkiego. Do Powstania przystąpił z kilkoma ludźmi w połowie lutego 1863. Komitet Prowincjonalny w Wilnie wysłał mu rozkaz, aby przeszedł do Mińszczyzny, ale Narbutt nie wykonał tego rozkazu i pozostał w powiecie lidzkim. Oddział Narbutta od marca do maja 1863 miał przynajmniej kilka liczących się potyczek i starć z oddziałami rosyjskimi. Wśród tych potyczek warto wymienić starcia pod Rudnikami (9. marca 1863), Dubiczami (10. kwietnia 1863) czy Kowalkami (20. kwietnia 1863). 5 maja został śmiertelnie ranny w drugiej bitwie pod Dubiczami. Jego oddział został wtedy otoczony przez Rosjan w wyniku zdrady popełnionej przez Adama Karpowicza. Na zdrajcy jeden z oddziałów powstańczych wykonał później wyrok śmierci. Zarówno postać pułkownika Ludwika Narbutta, jak i miejsce jego śmierci pod Dubiczami stały się jedną z ważniejszych legend powstańczych na Litwie. Pułkownik Narbutt został pochowany razem z innymi żołnierzami z jego oddziału dopiero w miesiąc po swojej śmierci. Trwało to tak długo, gdyż musiano uzyskać zezwolenie na pogrzeb od gubernatora wileńskiego. Niestety, płk Narbutt nawet po śmierci doświadczał tego, jak mściwi potrafią być Rosjanie. W kilka miesięcy po pogrzebie płk Narbutta znany oprawca Michaił Murawjow „Wieszatiel” polecił zniszczyć kościół w Dubiczach i grób Narbutta znajdujący się na przykościelnym cmentarzu. Na dodatek grób Narbutta stratowano końmi, aby nie pozostał po nim ślad. To zbrodnicze postępowanie Rosjan pokazuje, jak bardzo obawiali się legendarnej postaci płk Narbutta.^[2]

W 1933 roku, dzięki akcji podjętej przez żołnierzy i oficerów 76 Lidzkiego Pułku Piechoty, postawiono w Dubiczach pomnik, poświęcony pamięci Ludwika Narbutta i poległych powstańców. Projekt wykonał prof. Ferdynand Ruszczyc. Pomnik wymagał restauracji już w l. 90. XX wieku. Wniosek ROPWiM o wyrażenie zgody na remont nie uzyskał aprobaty władz litewskich. W połowie l. 90-tych XX wieku pomnik został odnowiony przez konserwatorów litewskich – niestety niestarannie i z błędami technologicznymi, jak wykazała polska ekspertyza. W 2004 r. ROPWiM zdołała uzyskać zgodę władz litewskich na ponowną restaurację pomnika, którą przeprowadził na jej zlecenie konserwator z Wilna Kęstutis Norkūnas. Prace zakończono 30 IX 2005 r. Po restauracji opiekę nad pomnikiem przejęła szkoła z pobliskich Koleśnik. Pomnik jest w dobrym stanie^[3].

Pomnik stoi w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła. Jest wykonany z betonu, pokryty tynkiem, składa się z masywnego obelisku, osadzonego na kilkustopniowej podstawie. Strona frontowa ma mosiężną płaskorzeźbę w kształcie krzyża, w części górnej przeplecionego cierniową koroną, w dolnej herbami Polski, Litwy i Rusi. Na bocznych ścianach znajdują się tablice z napisami. Pomnik otoczony jest murkiem z granitowych głazów. Mury przykryte są betonowymi okapami. Na murze dwie tablice – cynkowa w języku litewskim i rosyjskim.

[1] http://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1863/litwa/olicki/dubicze

[2] http://www.kosywojny.pl/bazawiedzy/Narbutt-Ludwik

[3] Powstanie styczniowe. Mogiły i miejsca pamięci. Koszowy A., Siwek A., Wicka A., Zachara T., ROPWiW, W-wa, 2013, str. 60