Powstanie kościuszkowskie na Litwie rozpoczęło się od wystąpienia wojska litewskiego 16 kwietnia 1794 r., jednak najważniejsze wydarzenia toczyły się w Wilnie. W nocy z 22 na 23 kwietnia niewielki kilkusetosobowy oddział litewski dowodzony przez płk. Jakuba Jasińskiego rozgromił bardziej liczny garnizon rosyjski i wziął do niewoli ponad tysiąc żołnierzy rosyjskich.

Tego samego dnia ogłoszono Akt Powstania Narodu Litewskiego, a dzień później powołano do życia Radę Najwyższą Rządową Litewską, który miał stanowić najwyższą władzę wykonawczą Wielkiego Księstwa Litewskiego w czasie insurekcji.

Wkrótce po rozpoczęciu powstania płk Jasiński dysponował ok. 6 tys. żołnierzy. Mieli oni jednak duże braki w wyposażeniu i większość działań zbrojnych, zarówno otwartych, jak też dywersyjnych, kończyła się niepowodzeniem. W efekcie naczelnik Tadeusz Kościuszko zdymisjonował płk. Jasińskiego, a nowym dowódcą wojsk litewskich mianował gen. Michała Wielhorskiego. Sytuacja była jednak coraz gorsza.

19 lipca 1794 r. wojska carskie rozpoczęły szturm Wilna. Mimo czterokrotnej przewagi liczebnej oddziały rosyjskie w ciężkich dwudniowych walkach poniosły znaczące straty. Powstańcy obronili Ostrą Bramę i całe miasto pozostało w ich rękach. Kolejny atak Rosjanie podjęli 11 sierpnia. Tym razem odnieśli sukces i obrońcy nazajutrz skapitulowali.

Na jesieni 1794 r. działania zbrojne przeniosły się na południe Wielkiego Księstwa (tereny dzisiejszej Białorusi). Powstanie na Litwie zakończyło się.

W reakcji na wybuch powstania w Królestwie Polskim władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny na tzw. ziemiach zabranych, w tym również w guberni wileńskiej. Starały się w ten sposób odciąć powstańców od ewentualnego zaplecza.

Na początku 1831 r. w różnych powiatach guberni litewskiej zaczęto tworzyć tajne komitety oraz przygotowywać się do wybuchu powstania. Pierwsze walki wybuchły na Żmudzi po ogłoszeniu ukazu carskiego o poborze rekrutów w lutym 1831 r. Początkowo oddziały powstańcze tworzone z ukrywających się w lasach przed poborem do wojska mężczyzn odnosiły sukcesy i opanowały m.in. Rosienie, Szawle, Poniewież i Wiłkomierz. Sposób działania był bardzo podobny – rozbrajano rosyjskie oddziały i tworzono lokalne struktury administracyjne w postaci rządów tymczasowych (takie powstały np. w Rosieniach i Poniewieżu). W walkach tych po raz pierwszy odznaczyła się słynna Emilia Plater.

Tam, gdzie rosyjskie wojska zdołały się obronić, władza carska odpowiadała brutalnymi represjami – Rosjanie przeprowadzili pacyfikację Kowieńszczyzny.

W dniach 17-18 kwietnia powstańcy pod dowództwem Karola Załuskiego dokonali próby zdobycia Wilna, jednak szturm zakończył się niepowodzeniem. W maju inne oddziały starały się opanować Połągę, ale i ten atak nie przyniósł sukcesu.

W tym samym miesiącu do walk na Litwie włączyły się regularne oddziały polskie pod dowództwem generałów Dezyderego Chłapowskiego i Antoniego Giełguda przybyłe z Królestwa Polskiego. Jednak już po dwóch miesiącach zostały rozbite i zmuszone do wycofywania się do Prus i Królestwa.

Od tego momentu walki ponownie przybrały charakter wojny partyzanckiej, a wojska rosyjskie, mając oparcie w garnizonach stacjonujących w miastach, stopniowo likwidowały kolejne oddziały powstańcze. Ich członków czekały surowe represje. Powstanie na Litwie wygasło w listopadzie 1831 r.

Wybuch powstania na Litwie poprzedziła odezwa Rządu Narodowego Do braci Litwinów z dnia 29 stycznia 1863 r. Przygotowania do walki zbrojnej na Litwie prowadził Komitet Prowincjonalny Litewski związany ze stronnictwem „czerwonych”. Kilka dni po wybuchu powstania, 1 lutego 1863 r., przekształcił się on w Prowincjonalny Rząd Tymczasowy Litwy i Białorusi, a następnie, dzięki porozumieniu z „białymi”, w Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy, w którego skład weszli przedstawiciele obydwu stronnictw. Prezesem Wydziału został Jakub Gieysztor.

Walki rozpoczęły się w lutym i od samego początku miały charakter partyzancki. Brak koordynacji działań pomiędzy oddziałami oraz ich słabe uzbrojenie sprawiły, że już w następnym miesiącu większość walczących trafiła do niewoli.

Bardziej regularny charakter powstanie przybrało na wiosnę, kiedy z Królestwa Polskiego przybył Zygmunt Sierakowski, mianowany przez Rząd Narodowy dowódcą powstania na Litwie. 21 kwietnia stoczył on zwycięską bitwę pod Ginietynami, która wlała nadzieję w serca powstańców. Jednak w kolejnej znaczącej bitwie pod Birżami w dniach 7-9 maja 1863 r. oddział Sierakowskiego poniósł klęskę, a sam dowódca dostał się do niewoli. W czerwcu został przez Rosjan powieszony w Wilnie.

Od tego momentu walki ponownie przybrały charakter wojny partyzanckiej. Wśród dowódców wyróżnili się m.in. Ludwik Narbutt, Konstanty Kalinowski, Paweł Czerwiński, Bolesław Kajetan Kołyszko i ks. Antoni Mackiewicz.

Ogółem na Litwie w czasie powstania stoczono 237 większych bitew. Ostatnia z nich miała miejsce 12 października 1864 r. Upadek powstania wiązał się z brutalnymi represjami zaborcy, którymi kierował generał-gubernator Michaił Murawjow zwany „Wieszatielem”.

Opr. T. Kowal (Ambasada RP w Wilnie)

Armia Czerwona od końca 1918 r. rozpoczęła marsz na Zachód. Wskutek bolszewickiego ataku Litwini ewakuowali się z Wilna. W mieście utworzono Radę Delegatów Robotniczych. Dzięki zdecydowanej reakcji polskiej społeczności przejęła ona chwilowo władzę w Wilnie, ale kolejny atak Armii Czerwonej sprawił, że 5 stycznia 1919 r. ponownie znalazło się ono w rękach bolszewików.

W lutym 1919 r. doszło do pierwszych walk regularnych oddziałów nowo utworzonego Wojska Polskiego. W połowie miesiąca oddziały pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego rozpoczęły kontrofensywę, a na wiosnę przystąpiono do próby odzyskania Wilna. Oddziały jazdy płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego oraz piechoty gen. Edwarda Rydza-Śmigłego wkroczyły do miasta 19 kwietnia 1919 r. Walki o niektóre rejony miasta trwały jeszcze do 21 kwietnia.

Dzień później Józef Piłsudski wydał odezwę Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której deklarował prawo do samostanowienia wszystkich narodów dawnej Rzeczypospolitej. Przejęcie Wilna przez Polaków spotkało się ze zdecydowaną negatywną reakcją rządu litewskiego urzędującego w Kownie.

Po raz kolejny Wilno i Wileńszczyzna zostały zajęte przez Armię Czerwoną w lipcu 1920 r. w wyniku kontrofensywy gen. Michaiła Tuchaczewskiego. Jednak już w kolejnym miesiącu, po klęsce, którą Armia Czerwona poniosła w bitwie warszawskiej 1920 r., bolszewicy miasto przekazali pod kontrolę rządu Litwy zgodnie z umową zawartą jeszcze w lipcu.

Ostatecznie polska strona przejęła miasto i region w wyniku tzw. buntu gen. Lucjana Żeligowskiego w październiku 1920 r. (co zostało potem oficjalnie potwierdzone w 1922 r.).

Opr. T. Kowal (Ambasada RP w Wilnie).

Kampania wrześniowa 1939
17 września 1939 r., zgodnie z postanowieniami niemiecko-radzieckiego paktu Ribentropp-Mołotow i łamiąc postanowienia obowiązującego polsko-radzieckiego paktu o nieagresji, Armia Czerwona wkroczyła na ziemie II Rzeczypospolitej.

W kierunku Wileńszczyzny uderzyły oddziały wchodzące w skład Frontu Białoruskiego. W dniach 18-19 września zaatakowały one i zdobyły Wilno. Niedługo potem wojsko radzieckie opanowało cały region, a 28 października 1939 r. (na mocy porozumienia z 10 października) ZSRR przekazał Wileńszczyznę Litwie (od czerwca 1940 r. ponownie zostało ono okupowane przez Armię Czerwoną).

Wkrótce na Litwę oraz do pozostałych dwóch państw bałtyckich – Łotwy i Estonii, przedostało się w ramach ewakuacji ok. 12 tys. polskich żołnierzy, którzy zostali w tych krajach internowani. Na Litwie przebywało ich ok. 5 tys., zostali umieszczeni w obozach w Wiłkomierzu, w V Forcie Kowieńskim, w Kalwarii koło Wilna i Wyłkowyszkach. Po aneksji krajów bałtyckich przez ZSRR w 1940 r. trafili oni do radzieckich łagrów.

Działania Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej
W ramach utworzonego w listopadzie 1939 r. Związku Walki Zbrojnej wydzielono strukturę terytorialną. Jedną z jej części był Samodzielny Okręg ZWZ Wilno dowodzony przez ppłk. Nikodema Sulika („Jodko”, „Sarnowski”) – do aresztowania przez NKWD w 1941 r. – a następnie przez ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego („Dziemido”, „Wilk”).

Jednocześnie w Kownie istniała punkt kontaktowy o nazwie Baza nr 3 „Anna”, umożliwiający łączność między rządem emigracyjnym a strukturami Polskiego Państwa Podziemnego w kraju. Okręg Wilno działał także w strukturze Armii Krajowej, w którą przekształcony został ZWZ w lutym 1942 r.

W dniach 6-13 lipca 1944 r. w Wilnie w ramach akcji „Burza” oddziały okręgów AK wileńskiego i nowogródzkiego przeprowadziły operację „Ostra Brama”. Miała ona na celu przejęcie władzy w okupowanym przez Niemców mieście jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Mimo niemal dwukrotnie mniejszych sił (10 tys. przeciw 17 tys. żołnierzy) i gorszego uzbrojenia, akowcom udało się, z pomocą oddziałów Armii Czerwonej, wyprzeć oddziały niemieckie z miasta. 17 lipca NKWD aresztowało komendanta Okręgu Wileńskiego AK, płk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”.  Rozbrojono i zatrzymano także innych polskich dowódców i żołnierzy – duża część z nich trafiła do więzień lub została zesłana na Syberię. W sierpniu 1944 r. kolejne oddziały AK były rozbijane przez dywizje NKWD. Walki z reorganizującymi się oddziałami trwały jeszcze kilka miesięcy.

Ofiary cywilne
Od końca października 1939 r. Wileńszczyzna znajdowała się pod kontrolą Litwy. 15 czerwca 1940 r. ponownie okupowali ją Sowieci – cały region wszedł w skład tzw. Zachodniej Białorusi. W lipcu 1940 r. rozpoczęły się masowe deportacje, które w poprzednich miesiącach dotknęły już mieszkańców pozostałego obszaru okupowanego przez ZSRR. Szacuje się, że w tym czasie prześladowania dotknęły ok. 35 tys. mieszkańców Wileńszczyzny.

Po wybuchu wojny pomiędzy hitlerowskimi Niemcami a ZSRR, Wilno zostało zajęte przez Wehrmacht. Rozpoczął się kolejny okres represji oraz ludobójstwa, którego symbolem stała się podwileńska miejscowość Ponary. W latach 1941-1944 oddziały SS zamordowały w niej ok. 100 tys. obywateli polskich, głównie Polaków oraz Żydów.